Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Levent Kurnaz, Çağla Fadıllıoğlu tarafından hazırlamıştır.
1. Polar vorteks nedir?
Son günlerde Türkiye’yi de etkisi altına alan mevsim normallerinden soğuk hava akımları polar vorteksteki değişimlerin bir sonucu olabilir mi? Bunu yanıtlayabilmek için önce polar vorteksi biraz yakından tanımamız gerekli.
Polar vorteks –bir diğer adıyla kutbi girdap- kutuplara yerleşmiş soğuk hava parçaları olarak özetlenebilir.
Biri Güney biri Kuzey kutbunda olmak üzere iki tane polar vorteks vardır. Fakat karaların ve nüfus yoğunluğunun kuzey yarımkürede fazla olmasından dolayı çoğunlukla Kuzey kutbundaki polar vorteksteki değişimler bizleri ilgilendirir.
2. Polar vorteks nasıl oluşur?
Kutuplar, dünyanın diğer yerlerine göre en soğuk yerlerdir ve atmosferin yüzeye yakın katmanlarının sıcaklığı kış aylarında -60 dereceleri bulabilir. Kutuplarda atmosferin dikey katmanları arasındaki sıcaklık farkları da çok fazladır. Buna bağlı olarak, kutuplarda saatteki hızı 150km’yi aşabilen soğuk rüzgarlar oluşur.
Dünyanın dönmesine bağlı olarak oluşan koriolis kuvvetinin etkisiyle bu hızlı rüzgarlar (siklonlar) batıdan doğuya doğru bir girdap içinde dönerler. Bu çok soğuk rüzgarlar bir girdabın -polar vorteks'in- içinde adeta hapsolmuştur ve soğuk hava kütlesi güney enlemlere, yani bizim yaşadığımız yerlere, çok sık inmez.
Kutupların üstünde oluşan polar vorteksin alçak enlemlere hareketini engelleyen bir hava akımıdır. Bu hava akımına jet akımı (jetstream) denir. Jet akımı, kutup bölgesindeki soğuk hava ile orta enlemlerdeki sıcak havayı birbirlerinden ayıran bir yol olarak düşünülebilir.
Jet stream genel anlamda batı-doğu doğrultusunda eser. Fakat jet stream enlemlere tam paralel şekilde hareket etmez, dalga şeklinde inişli çıkışlı bir yapısı vardır. Bu da aynı enlemdeki iki farklı bölgenin biri çok soğukken diğerinin aynı anda ılık olmasına sebep olabilir.
3. Polar vorteks ve bizim yaşadığımız yerlerdeki soğuklar
Polar vorteks, kutuplardaki soğuk havanın kutuplarda kalmasını sağlar. Kutuplar ne kadar soğuksa bu hava kutuplarda o kadar güçlü tutunabilir ve bizim yaşadığımız yerlere pek etkisi olmaz. Ancak kutupların iklim değişikliğinin etkisiyle ısınmasıyla birlikte polar vorteksin gücü de zayıflar ve jet akımının izlediği yol aşağı enlemlere kayar. Böylece de kutuplardaki soğuk hava aşağılara, Amerika, Avrupa , Asya’ya kadar, inebilme olanağı bulur.
Jet akımının dalga şeklinde olması sebebiyle her kışı soğuk geçirmiyoruz; ama polar vorteksin zayıfladığı zamanlarda jet akımının alçanan kısmı bulunduğumuz yere denk gelirse kutuplardan gelen aşırı soğukları hissetmemiz kaçınılmaz oluyor.
4. O zaman küresel ısınma yok mu?
Soğuklarla küresel ısınmayı bağdaştıramayanların aklına hemen “o zaman küresel ısınma yok mu?” sorusu gelebilir. Düşünülenin tam tersine polar vorteksin zayıflamasına bağlı yaşanan aşırı soğuklar, kutupların fazla ısınmasının yani küresel ısınmanın bir sonucudur.
Birçok iklimbilimciye göre kutuplardaki buzulların erimesi de yüzey sıcaklığını arttırıp, polar vorteksi zayıflattığından dolayı aşırı soğuklara neden olabiliyor.
Kutuplar üzerinden gelen bu tür soğuk hava dalgaları tarihte hep görülüyordu. Boğaz'ın Tuna Nehri'nden gelen buzullarla dolduğu fotoğrafları çoğumuz görmüşüzdür.
İklim değişikliği ile farklılaşan iki temel olay var. Öncelikle bu tür soğuk hava dalgaları eskiden yirmi-otuz yılda bir görülürken şimdi daha sık aralıklarla görülmeye başlanıyor. Ama aynı zamanda da mevsim normallerinin üzerinde giden sıcaklıklar birden düşüyor ve bu dondurucu soğuk hava dalgası etkisini gösteriyor. Ardından da bu hiç yaşanmamış gibi sıcaklıklar gene yükseliyor.
Görünen o ki; küresel ısınma devam ettikçe, dünyanın iklimi de değişmeye devam edecek. Yıllar içinde jet akımının daha da aşağı enlemlere kayması ve Amerika’da çok sık yaşanan ‘snowmageddon’ türü hayatı felç eden soğukların Türkiye’yi vurması hiç de uzak görünmüyor.
Kaynak: onedio
